پیامدهای بحران کرونا بر صنعت گردشگری کشورهای حاشیه خلیج فارس

به گزارش راهبرد معاصر؛ شیوع ویروس کرونا موسوم به «کووید ۱۹» پیامدهای مختلفی را برای کشورهای جهان به دنبال داشته است. خسارت‌های اقتصادی فراگیر شدن این ویروس برای اقتصاد جهانی بسیار حائز اهمیت است. سازمان همکاری و توسعه، پیامدهای ناشی از ویروس کرونا را بزرگ‌ترین چالش اقتصادی جهان پس از بحران مالی سال ۲۰۰۸ اعلام کرده است. البته آثار و پیامدهای بحران کرونا بر اقتصاد کشورهای جهان متغیر است. در این بین شیوع ویروس کرونا بر اقتصاد کشورهای عربی حوزه خلیج فارس تأثیر عمده‌ای داشته است. در یادداشت پیش‌رو سعی بر آن است که آثار و تبعات بحران کرونا بر صنعت گردشگری کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس که دومین منبع درآمد برخی از این کشورها به شمار می‌رود را مورد بررسی قرار دهد.

شیوع ویروس کرونا در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس

ویروس کرونا یا کووید ۱۹ نخستین‌بار در اواخر دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین شناخته شد. این ویروس جدید به‌سرعت توانست مرزهای چین را درنوردد و سایر کشورهای جهان را درگیر سازد. نخستین مورد مشاهدۀ ویروس کرونا در خاورمیانه در امارات و در بین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بود. روز ٢٩ ژانویه 2020، وزارت بهداشت امارات متحده عربی اعلام کرد یک خانوادۀ چهار نفره که از شهر ووهان چین وارد امارات شده‌ بودند به ویروس کرونا مبتلا هستند. روند انتشار ویروس کرونا در امارات به تدریج شدت بیشتری پیدا کرد. به طوری که تا اواسط ماه ژوئن در امارات حدود 47 هزار نفر به این ویروس مبتلا شده‌اند.

در حالی که سایر کشورهای عضو شورای همکاری در پی اتخاذ اقدامات جدی برای جلوگیری از ورود ویروس کرونا بودند در 24 فوریه خبر ثبت چند مورد ابتلا به این ویروس در کویت و بحرین منتشر شد. پس از آن نیز پادشاهی عمان خبر داد که چهار نفر در این کشور به کرونا مبتلا شده‌اند.

دو کشور عربستان سعودی و قطر اگرچه جزو آخرین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بودند که اعلام کردند آزمایش چند تن از شهروندانشان به ویروس کرونا مثبت بوده اما پس از دو ماه از سایر کشورهای عربی پیشی گرفته‌اند. به طوری که در مدت کمتر از سه ماه، آمار مبتلایان به ویروس کرونا در عربستان سعودی و قطر دو برابر مجموع مبتلایان چهار کشور دیگر شورای همکاری خلیج فارس بوده است. در مجموع و به طور کلی تا پایان ژوئن 2020 (7 مرداد 1399) بیش از 420 هزار نفر در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند.

تبعات بحران کرونا بر صنعت گردشگری کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس

یکی از تبعات و پیامدهای اقتصادی مهم بحران کرونا، کاهش درآمد کشورها از صنعت گردشگری و توریسم بوده است. تحت تأثیر ایجاد محدودیت‌های عبور و مرور مرزی، صنعت گردشگری به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است. در حال حاضر، ترس عمومی از سفر به بالاترین میزان خود در یک دهه گذشته رسیده است. این در حالی است که درآمد حاصل از صنعت توریسم، رقم قابل‌توجهی در بودجه برخی کشورها را تشکیل می‌دهد. گلوریا گوارا منزو، مدیر کل شورای جهانی سفر و گردشگری با اشاره به آسیبی که شیوع کرونا به صنعت گردشگری بین‌الملل وارد کرده می‌گوید: «خسارتی که ممنوعیت‌های مسافرتی ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا به صنعت گردشگری جهان وارد کرده از مجموع آسیبی که در پی حادثه تروریستی ۱۱ سپتامبر و بحران مالی سال ۲۰۰۸ به این صنعت تحمیل شد، به مراتب شدیدتر بوده است.»

خسارت‌های ناشی از رکود صنعت گردشگری برای کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز بسیار گسترده بوده است؛

زیرا بخش عمده‌ای از بودجه این کشورها از طریق گردشگری تأمین می‌شود. در برخی از کشورهای خلیج فارس بعد از نفت، صنعت گردشگری بیشترین درآمد را دارد. اخیراً نیز برخی از کشورهای شورای همکاری برای تنوع بخشیدن به منابع درآمدهای خود سراغ بخش‌های گردشگری رفته بودند.

شیوع ویروس کرونا خسارت‌های شدیدی را به بخش گردشگری کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس وارد کرده است. بعد از انتشار ویروس کرونا در عربستان، محمد صالح بنتن، وزیر امور حج سعودی، با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که «احتمال لغو مراسم حج امسال برای اولین بار در تاریخ معاصر وجود دارد.» روزنامه فاینانشیال تایمز در گزارشی نوشت: عربستان برای نخستین‌بار از زمان شکل‌گیری خود در سال 1932 میلادی به فکر لغو مراسم حج است. با این حال محمد صالح بنتن، وزیر حج سعودی اعلام کرد: «عربستان امسال هیچ زائری از خارج کشور نخواهد پذیرفت و شمار حجاج مراسم امسال فراتر از 10 هزار نفر نخواهد بود».

مراسم حج برای عربستان سعودی منبع درآمد هنگفتی به شمار می‌رود؛ ریاض با لغو شدن این مناسک، درآمدهای کلانی را از دست خواهد داد؛ زیرا حدود 20 درصد درآمدهای غیر نفتی عربستان سعودی از طریق زوار حج و عمره تأمین می‌شود. در واقع عربستان با متوقف کردن سفرهای خارجی، اصلی‌ترین منبع درآمد غیر نفتی خود را به حدود صفر رسانده است. این در حالی است که عربستان در چارچوب سند چشم‌انداز 2030 متعهد شده است که شمار زائران حج را به سالانه 30 میلیون نفر برساند. بدین ترتیب، عربستان ناچار خواهد بود که برای بازگشت بخش گردشگری خود به وضعیت عادی در دوره پساکرونا، اموال فراوانی را اختصاص دهد. به سخن دیگر صنعت گردشگری عربستان برای بازگشت به دوران پیش از شیوع ویروس کرونا، کار سخت و دشواری در پیش دارد.

در همین راستا احمد الخطیب، وزیر گردشگری عربستان سعودی گفت: «در پی شیوع ویروس کرونا، درآمد بخش‌های گردشگری این کشور در سال‌2020 شاهد کاهش ۳۵ تا ۴۵ درصدی خواهد بود.» وزارت گردشگری سعودی اخیراً اعلام کرد قصد دارد یک صندوق توسعه گردشگری با سرمایه‌گذاری اولیه 4 میلیارد دلار راه‌اندازی کند. الخطیب، طی بیانیه‌ای گفت: «راه‌اندازی این صندوق در این برهه زمانی که بخش گردشگری با چالش‌های بی‌سابقه جهانی روبه‌روست، بخش خصوصی و سرمایه‌گذاری را در مورد دورنمای گردشگری در عربستان مطمئن می‌کند.»

تعطیلی صنعت گردشگری برای امارات متحده عربی، بیش از سایر کشورهای دیگر شورای همکاری خلیج فارس دردناک است. گردشگری بخش مهمی از منابع مالی امارات را تأمین می‌کند. امارات سالانه حدود 21 میلیارد دلار از بخش گردشگری درآمد دارد. دولت ابوظبی بعد از انتشار ویروس کرونا مراکز بزرگ فرهنگی و گردشگری را بسته است که ضربه‌ای مهلک به بخش گردشگری این کشور و زیان‌های بی‌سابقه‌ای به آن وارد می‌کند. در این میان، اقتصاد دبی که ٩۴ درصد درآمد خود را از منابع غیرنفتی به دست می‌آورد، از سایر امارت‌ها شکننده‌تر به نظر می‌رسد. در سال 2019، دبی حدود ١٧ میلیون مسافر را پذیرا بوده است. بخش بزرگی از این مسافران به قصد گردش و خرید از مراکز تجاری بزرگ به این شهر می‌آیند. تعداد افراد مقیم در هتل‌های دبی در هفته نخست ماه مارس تحت تأثیر شیوع کرونا به میزان ۶۱ درصد کاهش یافت. به طور کلی بعد از انتشار ویروس کرونا هتل‌ها در امارات پایین‌ترین نرخ را از سال 2003 تجربه می‌کنند.

ازسوی دیگر امارات که امید بسیاری به نمایشگاه «اکسپوی دبی» بسته بود و درآمد 23 میلیارد دلاری یعنی معادل 25 درصد تولید ناخالص داخلی از آن پیش‌بینی می‌شد، ناچار به تعویق این برنامه شد. با وجود هزینه‌ هفت میلیارد دلاری حاکمان ابوظبی برای برگزاری این نمایشگاه، شیوع کرونا برگزاری این نمایشگاه را با تعلیق مواجه ساخت و در نتیجه ضرر مالی بزرگی بر این کشور تحمیل کرد. در واقع، اکسپوی 2020 دبی که قرار بود سکوی پرتابی برای رشد اقتصاد امارات باشد، تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا به عاملی برای سقوط اقتصاد این کشور تبدیل شده است.

قطر نیز در حالی که سخت در حال تلاش برای تسریع در انجام پروژه‌های بزرگ در راستای آمادگی و آماده‌سازی برای برگزاری جام جهانی فوتبال در سال 2022 بوده، به علت شیوع بحران کرونا با چالش‌های عدیده‌ای دست به گریبان است. به خصوص که لارس کریستر اولسون، عضو کمیته اجرایی اتحادیه فوتبال اروپا می‌گوید: «همه‌گیری جهانی ویروس کرونا می‌تواند تا 2 یا 3 سال آینده روی تقویم رقابت‌های جهانی فوتبال از جمله جام جهانی 2022 قطر تأثیر بگذارد.»

سایر کشورهای شورای همکاری به خصوص کویت و عمان در مقایسه با همسایگان خود درآمدهای کمتری از گردشگری دارند اما مسقط برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای سال‌های آتی برنامه‌ریزی کرده بود تا از طریق صنعت توریسم اقتصاد خود را تنوع بخشد، اما شیوع ویروس کرونا برنامه‌ریزی این کشور را دچار تغییر خواهد کرد.

تأثیر رکود صنعت گردشگری بر صنعت هواپیمایی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس

یکی از بخش‌های اقتصادی جدید کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به ویژه امارات متحده عربی و قطر صنعت هواپیمایی بوده است. رشد خیرکننده شرکت‌های هواپیمایی امارات، اتحاد و قطر، بازارهای هوانوردی جهانی را حول سه قطب دبی، ابوظبی و دوحه شکل داده است؛ همان گونه که خطوط هوایی خلیج فارس تبدیل به آن چیزی شده‌اند که مجله اکونومیست آنها را «عوامل اصلی ارتباطات جهانی» معرفی کرده که قادر به اتصال دو نقطه در جهان با یک توقف کوچک بین راهی در خلیج فارس است. این موضوع در اعلامیه ژانویه 2015 به اوج خود رسید که طی آن فرودگاه بین‌المللی دبی از فرودگاه «هیترو لندن» پیشی گرفت که به دلیل حضور مسافرین بین‌المللی به شلوغ‌ترین فرودگاه جهان تبدیل شده بود.

اما صنعت هواپیمایی با شیوع ویروس کرونا با تهدید مواجه شده است. به دلیل شیوع کرونا و کاهش شدید سفرها و لغو بسیاری از پروازها، برخی شرکت‌های هوایی جهان، با خطر ورشکستگی روبه‌رو شده‌اند. بسیاری از این شرکت‌ها بخش زیادی از نیروی خود را تعدیل و ناوگان خود را زمین‌گیر کرده‌اند. شرکت «جت بلو» تأثیر ویروس کرونا را مانند ۱۱ سپتامبر برای صنعت هوایی تشبیه کرده است. در سال ۲۰۰۱ در پی حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر حدود ۳۰ درصد تقاضا برای برخی خطوط هوایی برای مدتی کاهش یافت. از ابتدای سال 2020 نیز به دلیل شیوع کرونا برخی خطوط هوایی اعلام کرده‌اند حدود ۵۰ درصد مسافرت‌های هوایی کاهش یافته است.

امارات متحده عربی و به‌ ویژه امارت دبی که اقتصاد خود را بر پایۀ صنعت جهانگردی و حمل و نقل بین‌المللی شکل داده‌اند، به دلیل شیوع بیماری کرونا با دشواری‌‌های عمده‌ای مواجه‌ شده‌اند. سود شرکت هواپیمایی امارات در ماه مارس ۴۰۸ میلیون دلار از پیش‌بینی‌‌ها پایین‌تر بوده و درآمد این شرکت نیز در این ماه ۳.۴ میلیارد دلار از برآوردهای صورت گرفته برای سال ۲۰۲۰ پایین‌تر آمده است. تیم کلارک، مدیر عامل هواپیمایی امارات پیش‌بینی کرده است که تقاضا برای سفرهای هوایی تحت تأثیر نگرانی‌های موجود از ابتلا به بیماری کرونا همچنان طی دو سال آینده پایین خواهد بود و این امر گویای آینده تاریک صنعت هواپیمایی است.

تحت تأثیر بحران کرونا و رکود صنعت گردشگری، شرکت هواپیمایی امارات که از بزرگ‌ترین شرکت‌های هوایی در جهان است، دو سوم درآمد خود را از دست داده است. سازمان هواپیمایی امارات بیشتر پروازهای خود را متوقف کرده و از کارکنان خود خواسته که مرخصی‌های زودهنگام یا بدون حقوق بگیرند تا از کاهش ساعات کاری آنها پرهیز شود. براساس برخی از گزارش‌ها، هواپیمایی امارات با هدف کاهش هزینه‌های خود در شرایط رکود ناشی از شیوع ویروس کرونا ۳۰ هزار تن از کارکنان خود را در پایان ماه مارس 2020 تعدیل می‌کند.

با توجه به اینکه هواپیمایی امارات نزدیک به ۱۰۵ هزار پرسنل دارد، برنامه اخراج نیروی کار این شرکت، ۳۰ درصد کارکنان آن را شامل خواهد شد. شرکت هواپیمایی امارات همچنین قصد دارد ناوگان ایرباس A380 خود را که بزرگ‌ترین ناوگان پروازی این شرکت به شمار می‌رفته، پیش از موعد تعیین شده، بازنشسته و از رده خارج کند.

علاوه بر شرکت هواپیمایی امارات، نشریه لزیکو فرانسه نیز پیش‌بینی کرده است که شرکت هواپیمایی ملی اتحاد امارات به‌خاطر گسترش ویروس کرونا و زیان‌های ناشی از آن و شکنندگی بخش صنعت هواپیمایی جهان ورشکست شود.

علاوه بر شرکت هواپیمایی امارات و اتحاد، شرکت هواپیمایی قطر با خطر ورشکستگی مواجه است. در همین راستا، اکبر الباکر، مدیر اجرایی شرکت هواپیمایی قطر، گفته است این شرکت برای ادامه فعالیت نیازمند حمایت‌های مالی دولتی خواهد شد؛ زیرا منابع مالی این شرکت هواپیمایی برای ادامه فعالیت تجاری به پایان می‌رسد. شرکت هواپیمایی قطر همانند امارات اعلام کرد به علت محدودیت‌های سفر در نتیجه انتشار ویروس کرونا، قصد دارد تعداد کارمندان خود را کاهش دهد. شرکت هواپیمایی قطر با صدور اخطاری به کادر مهمانداران هواپیمایی قطر اعلام کرد در انتظار تصمیمات جدیدی برای اخراج برخی از کارمندان باشند. الباکر، مدیر اجرایی شرکت هواپیمایی قطر، گفت: «ما نمی‌توانیم با این تعداد از کارمند به کار خود ادامه دهیم و نیاز داریم تعداد زیادی از کارمندها از جمله کادر مهمانداران را اخراج کنیم.» شرکت هواپیمایی قطر دارای حدود 30 هزار کارمند است که پیش از شیوع بیماری کرونا با 260 هواپیما به 160 نقطه جهان پرواز داشت اما اکنون تنها به 35 نقطه جهان پرواز دارد.

شرکت هواپیمایی کویت نیز قصد دارد 1500 کارمند خارجی خود را در شرایط سخت شرکت به علت بحران کرونا و پیامدهای آن بر این شرکت اخراج کند. شرکت هواپیمایی کویت شش هزار کارمند دارد که فقط هزار نفر آن کویتی هستند، شرکت هواپیمایی کویت اعلام کرده است که کارمندهای کویتی، کشور عضو شورای همکاری و کسانی که دارای همسر کویتی ‌باشند را اخراج نمی‌کند. شرکت هواپیمایی کویت در حالی این تصمیم را اتخاذ می‌کند که به علت اقدامات پیشگیرانه دولت و سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس برای مقابله با ویروس کرونا پروازهایش متوقف شده است.

نتیجه‌گیری

شیوع ویروس کرونا برای آن بخش از کشورهایی که به طور مستقیم با بازارهای جهانی در ارتباط‌اند، به مثابه یک تهدید عمده است. در این میان کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به این دلیل که مرکز تولید و صادرکننده انرژی به بازارهای جهانی بوده و در بخش‌های تجاری، هواپیمایی و گردشگری با اقتصاد جهانی در ارتباط مستمر هستند از شیوع این ویروس جدید تأثیر پذیرفته‌اند.

بخش گردشگری و توریسم بیشترین زیان را از انتشار کووید19 متحمل شده است؛ زیرا دولت‌ها اقدامات سخت‌گیرانه‌ای را برای مقابله با انتشار ویروس در پیش گرفته‌اند و همچنین هتلداران اقدامات لازم را برای مقابله با بحران ایجاد شده از توقف کامل بخش گردشگری و سفر انجام داده‌اند. این در حالی است که گردشگری یکی از ستون‌های اصلی اصلاح اقتصادی عربستان سعودی و امارات با هدف از بین بردن وابستگی این کشورها به درآمدهای نفتی است. اما شیوع گسترده ویروس کرونا در جهان و ترس از ابتلای گسترده به این بیماری، سبب گردیده است تا میلیارد‌ها نفر در خانه‌های خود باقی مانده و از ترددهای غیرضروری اجتناب نمایند. این مسئله موجب شده تا صنعت گردشگری به عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های مولد اقتصاد جهانی که درآمد سرشاری را نصیب کشورهای مختلف از جمله کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس می‌کرد، با بحران جدی روبه‌رو گردد.

امارات متحده عربی، عربستان سعودی، بحرین و دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، مقصدهای گردشگری برجسته عربی و اسلامی هستند که تحت تأثیر پیامدهای منفی ویروس کرونا قرار گرفته‌اند و در پی آن، هزاران سفر لغو شده، صنعت حمل‌ونقل هوایی با رکود مواجه شده و شغل‌های بسیاری تعطیل شده‌اند و همچنان لیست خسارت‌ها، به تدریج در حال افزایش است. افزایش خسارت‌ها در صنعت گردشگری و هواپیمایی موجب شده که برخی از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس برخی از محدودیت‌ها را رفع کنند. به عنوان مثال عربستان سعودی که قرار بود مراسم حج را لغو کند از برگزاری محدود خبر داده است. پروازهای امارات نیز که از زمان زمین‌گیر شدن پروازهای مسافری در حدود سه ماه پیش به شدت محدود شده بود، قرار است به زودی و به تدریج از سر گرفته شود. دبی اخیراً شرط‌های سفر گردشگران به این امارت را اعلام کرد؛ براساس این بیانیه دبی از 7 ژوئیه آماده استقبال از گردشگران خارجی خواهد بود.